Snippers van verloren verhalen
Snippers van verloren verhalen
Welk thema of onderwerp moet het publiek straks zeker in het virtueel museum zien?
De recyclage van middeleeuwse handschriften
Welk bijzonder verhaal is gelinkt aan dit onderwerp?
Veel middeleeuwse verhalen over ridders en jonkvrouwen zijn verloren gegaan. In het interdisciplinaire tijdschrift Science verscheen recent een studie van enkele Antwerpse onderzoekers die samen met een internationaal team de overlevering van Europese ridderverhalen in kaart hebben gebracht (Kestemont et al., ‘Forgotten books’). Via statistische methoden maakten ze aannemelijk dat maar liefst de helft van de Nederlandse ridderverhalen is verdwenen of nog wacht op herontdekking. Dat laatste is geen ijdele hoop. Na de invoering van de drukpers, in de tweede helft van de vijftiende eeuw, zijn in de Lage Landen veel perkamenten handschriften verknipt om te dienen als versteviging van de banden van al die gedrukte boeken. Maar dankzij die recyclage duiken nu toch regelmatig weer snippers van middeleeuwse boeken op. Die fragmenten bieden een verrassende blik op de rijkdom en diversiteit van het middeleeuwse verhalenarsenaal.
Waarom mag dit erfgoedverhaal niet ontbreken voor ons publiek in het virtueel museum?
Mensen hebben vaak het idee dat geschiedenis afgerond is en dat we inmiddels wel weten welke teksten van vroeger bewaard zijn gebleven: Van den vos Reynaerde, Beatrijs en Karel ende Elegast… Het beeld van het literaire verleden is echter veel dynamischer. Er worden nog steeds fragmenten ontdekt die wetenschappers in staat stellen om een scherper beeld te krijgen van de literatuurgeschiedenis van de middeleeuwen. Tegelijk tonen deze uitgeknipte stroken perkament ook hoe men in de vroegmoderne periode omging met dit soort materiaal. De drager van de tekst primeerde op de inhoud van het verhaal – dat misschien op dat moment niet meer populair was – en dus werd het kostbare en stevige perkament hergebruikt als versteviging van een boekband. Ook voor de geschiedenis van het boek als object zijn dit soort fragmenten belangrijk.
Is het erfgoedverhaal verbonden met de plannen van jouw organisatie in 2024 en 2025? Zo ja, waarmee dan?
Deze fragmenten van ridderromans spelen een rol in het onderwijs aan de Universiteit Antwerpen. Studenten in de bachelor en master taal- en letterkunde krijgen via deze fragmenten een beeld van de materiële overlevering van middeleeuwse literatuur. De fragmenten worden ook wetenschappelijk bestudeerd. Van het Karelfragment wordt momenteel een uitgave en studie voorbereid door prof. Remco Sleiderink. Van het Alexanderfragment is zo’n studie al verschenen (Dirk Schoenaers et al., ‘Reconstructing a Middle Dutch Alexander Compilation’, in Fragmentology 4 (2021), p. 29-54).
Met welke historische periode(s) is dit erfgoedverhaal verbonden?
middeleeuwen
Met welke plaats(en), voorwerpen of erfgoedelementen is dit erfgoedverhaal verbonden?
1. Karelfragment, zie https://anet.be/record/opacuantwerpen/c:lvd:15341394/N
[Fragment van een niet nader geïdentificeerde ridderroman]. Plaats van productie niet gekend, datering tussen 1325-1375.
Afmetingen: 28 cm x 6 cm.
Onbekend fragment uit een Middelnederlandse ridderroman in gepaard rijmende verzen. De voorkomende eigennamen (Karel, Baudet, Fromont/Vromont, Baldijn, Effrage, Fodaer, Ysoreit, Pinabel en Tybaut) hebben vooralsnog niet tot een identificatie geleid. Het fragment wordt gedateerd in het tweede of derde kwart van de veertiende eeuw.
Remco Sleiderink, hoogleraar Middelnederlandse literatuur aan de Universiteit Antwerpen heeft, i.s.m. Ben van der Have en studenten van het mastervak Middelnederlandse ridderroman, een voorlopige transcriptie gemaakt.
2. Alexanderfragment, zie https://anet.be/record/opacuantwerpen/c:lvd:14970581/N
[Fragment: onbekende verhalencyclus over Alexander de Grote]. Plaats van productie niet gekend, datering tussen 1325-1350.
Afmetingen: 25,7 cm x 6,5 cm.
Onbekend fragment uit een verhalencyclus rond Alexander de Grote. De perkamenten strook bevat ruim 70 verzen in het Middelnederlands. In die verzen koppelt een ik-verteller verschillende verhalen over Alexander de Grote aan elkaar, waaronder het verhaal over de verovering van Gaza in de vierde eeuw voor Christus. Tot nu toe was niet bekend dat er een Middelnederlandse versie van dit verhaal bestond. Het gaat vermoedelijk terug op de Fuerre de Gadres, een onderdeel van de Franse Roman d’Alexandre. Wie deze compilatie van Alexanderverhalen heeft samengesteld valt niet met zekerheid te achterhalen, maar mogelijk gaat het om Lodewijk van Velthem, een dichter die ook veel Arthurverhalen samenbracht in de Lancelotcompilatie.
Remco Sleiderink, hoogleraar Middelnederlandse literatuur aan de Universiteit Antwerpen, kon op basis van de lettervormen vaststellen dat het handschrift werd vervaardigd door dezelfde kopiist die ook verantwoordelijk was voor het handschrift van de Roman van Ferguut dat in Leiden wordt bewaard (Leiden, UB, Ltk. 191). De voorbije jaren zijn al verscheidene fragmenten met deze ‘Ferguut-kopiist’ in verband gebracht. Hij was rond het midden van de veertiende eeuw als beroepskopiist werkzaam zijn geweest in een Brabantse stad (mogelijk Brussel).
Kun je enkele weblinks meegeven naar achtergrondmateriaal?
- Achtergrondverhaal Science-artikel: https://forgotten-books.netlify.app
- Meer bepaald, author explanation video: https://vimeo.com/677201737
- HLN over onbekend ridderverhaal: https://www.hln.be/antwerpen/onbekend-ridderverhaal-duikt-na-700-jaar-plots-op-unief-koopt-voor-6-000-euro-snipper-perkament-op-veiling-christies~a5952bb5/
- VRT over zelfde onderwerp: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/02/23/uantwerpen-stelt-snipper-perkament-van-nog-ongekend-middeleeuws/
- Persbericht UAntwerpen over zelfde onderwerp: https://www.uantwerpen.be/nl/onderzoeksgroep/isln/nieuws/snipper-middeleeuws-ridderverhaal/
- Fragment Aspremont: https://www.boekzaal.be/catalogus/aspremont-versneden-luxe-uit-rijks-vlaanderen/
- Fragment Alexandercompilatie: https://vlaamse-erfgoedbibliotheken.be/nieuws/2019/05/4370-eeuwenoud-middelnederlands-fragment-keert-terug-naar-vlaanderen
- Bijdrage van Elisabeth De Bruijn in de Universiteit van Vlaanderen: https://youtu.be/2D3u96hBMZA [Foto's van de handschriftfragmenten kunnen in hoge resolutie worden gedownload door te klikken op de links in de bibliotheekcatalogus van UA, zie links hierboven.]