Schittert jouw verhaal straks in het virtueel museum?

De Codex Eyckensis is het oudste bewaarde verluchte evangelieboek in België, Nederland en Luxemburg. Het uit twee delen bestaande perkamenten handschrift zou geschreven en verlucht zijn door een monnik in de tweede helft van de 8e eeuw. Het behoorde eens tot de vroegmiddeleeuwse abdij van Aldeneik aan de Maas, en wordt sinds 1571 bewaard in het nabijgelegen Maaseik. De Codex Eyckensis illustreert en symboliseert de zgn. tweede kersteningsgolf, toen Angelsaksische missionarissen zoals Bonifatius door Rome naar de Frankische en heidense gebieden in Noordwest- Europa werden gezonden om daar het christelijk geloof te verspreiden en kloosters te stichten. Vergelijkend onderzoek met andere gelijkaardige codices wees uit dat de Codex Eyckensis wellicht werd vervaardigd in het door Willibrordus gestichte klooster in Echternach (nu Luxemburg) en dat het van daaruit in het vrouwenklooster van Aldeneik is beland. Dergelijke codices werden gebruikt om het woord van God te prediken onder te bekeren volkeren. Dit proces vormde de motor voor de kerstening van Noordwest-Europa en dus ook het huidige Vlaanderen. Het christelijk geloof zou tot de dag van vandaag het leven, denken en doen van de bevolking aldaar sterk bepalen.

Volgens de legende stichtten twee Merovingische edelen, Adelhard en zijn vrouw Grinuara, in “een klein en nutteloos bos” bij de Maas een abdij voor hun twee dochters, Harlindis en Relindis. Deze abdij noemden ze Eike, een simpele verwijzing naar de bomen die er groeiden. Later veranderde die naam in Aldeneik (Oud Eike). Harlindis en Relindis werden door Willibrordus en Bonifatius tot abdis gewijd. In abdij Eike leefde dus een kleine groep geestelijke vrouwen en zij hadden boeken nodig om hun geloof op een gepaste manier te beleven en om het te verspreiden. Waarschijnlijk bracht Willibrord tijdens zijn tochten beide delen van de codex uit Echternach met zich mee. Harlindis en Relindis zijn later allebei heilig verklaard en een geestelijke uit de omgeving schreef in de 9e eeuw een korte biografie van de zussen, de zgn. Vita. Die tekst bevat veel plaatselijke informatie, doorspekt met verhalen over wonderen en de verheerlijking van de deugdzame zussen. Ruim honderd jaar na de dood van de heilige vrouwen vertelde men dat zij een uitstekende opvoeding hadden genoten in een Frans klooster, waar ze hadden leren kalligraferen, schilderen, weven en borduren. In de biografie lezen we dat Harlindis en Relindis onder meer een evangeliehandschrift hebben gemaakt en een boek met de teksten van de psalmen. Vanaf de 9e eeuw beschouwde men de Codex Eyckensis volgens deze overlevering als het eigenhandige werk van de heiligen Harlindis en Relindis. De gelovigen van Eike vereerden de nagedachtenis van “hun” heiligen, en ook het zeldzame relict dat ze achterlieten: de Codex. De twee delen van de Codex Eyckensis werden dus heilige objecten, maar dienden vanaf dan ongetwijfeld ook om de bevolking met de evangelieteksten te laten kennismaken. De verering van Harlindis en Relindis verspreidde zich wijd over het bisdom Luik. De Codex Eyckensis bevindt zich al ruim 1200 jaar in dezelfde gemeente. Toch kende hij geen rimpelloos bestaan. In de 9e eeuw werden de heiligen Harlindis en Relindis bijgezet in stenen sarcofagen in de nieuwe stenen kerk. De relieken werden samen met de codex aanbeden door de gelovigen. In 952 schonk keizer Otto I de abdij aan de bisschopskerk van Luik. De vroegere gemeenschap van zusters veranderde in een kapittel van kanunniken. Intussen vormde zich vlakbij Aldeneik een nieuw gehucht, dat men Nieuw-Eike noemde. Nieuw-Eike floreerde en groeide uit tot de stad Maaseik in 1245. Later werd Aldeneik een onderdeel van de gemeente Maaseik. In de 16e eeuw barstte de godsdienstoorlog los in de Lage Landen. In 1571 verlieten de kanunniken het onbeschermde, landelijke Aldeneik uit angst voor aanvallen door calvinistische legertroepen. Ze zochten beschutting binnen de Maaseiker stadsmuren en namen de relieken en relicten van de heiligen Harlindis en Relindis met zich mee. Deze bevinden zich sindsdien in de Sint-Catharinakerk van Maaseik. In de 20e eeuw leed de Codex Eyckensis niet zozeer onder oorlogen, maar wel onder een mislukte restauratie. In 1957 zou de deken van Maaseik het handschrift in de draagtas van zijn brommer naar Düsseldorf hebben gebracht, waar de amateur-restaurateur K. Sievers alle bladzijden overtrok met zelfklevende folie, een techniek die in de Tweede Wereldoorlog was gebruikt om landkaarten te verstevigen. Een rampzalige ingreep. Tussen 1988 en 1992 is deze mipofolie met de modernste technieken van het perkament verwijderd. Men bond de twee delen, Codex A en B, bij die gelegenheid ook opnieuw afzonderlijk in. In 1388 vond de eerste religieuze ommegang tussen Aldeneik en Maaseik plaats, waarbij men onderweg de relieken van Harlindis en Relindis toonde aan de bevolking. Het visuele contact tussen gelovigen en relieken vond dus niet uitsluitend meer plaats in de kerk. Later ging de processie om de zeven jaar uit. Na de antireligieuze Franse Revolutie nam men in 1871 de traditie van de processies opnieuw op. Ze gaan nu uit om de 25 jaar. De laatste Harlindis- en Relindisprocessie, lokaal gekend als ‘de Ommegang’, vond plaats in september 2023.

De Codex Eyckensis staat symbool voor en illustreert het historische proces van de zgn. tweede kersteningsgolf, waarbij het christelijk geloof werd verankerd in Noordwest-Europa en dus ook in het huidige Vlaanderen. De codex werd gebruikt om te prediken maar ook om te aanbidden, daar het na de dood van Harlindis en Relindis beschouwd werd als een (secundair) reliek. Het christelijk geloof zou op alle aspecten het doen en denken in de middeleeuwen tot de dag van vandaag bepalen. In de stijl van verluchten spreekt duidelijk een Angelsaksische traditie, waarmee de link wordt gelegd naar de Angelsaksische wereld, alsook Byzantijnse/Mediterrane invloeden. Dit illustreert dat de Maasvallei geen afgesloten wereld vormde maar dat er invloeden van andere culturen en tradities hun weg vonden naar de religieuze centra aldaar. De daar gestichte kloosters (de parallel met het klooster van Susteren aan de andere kant van de Maas is treffend) werden centra waar religie, kunst en ambacht, opvoeding, economie, politiek en sociale ontwikkelingen elkaar kruisten en interageerden. De Codex Eyckensis als reliek van Harlindis en Relindis is al roerend erfgoedobject sterk verbonden met de nog bestaande Harlindis-en Relindisprocessie en de aanbidding van hun relieken (immaterieel erfgoed). Dit verhaal kadert zowel binnen de ‘grote geschiedenis’ van de vroege middeleeuwen en de geschiedenis van de kerstening van Vlaanderen/Noordwest-Europa en is tegelijk een lokaal stichtingsverhaal, daar de historische ontwikkeling in de regio Maaseik onlosmakelijk is verbonden met de stichtingsgeschiedenis van het klooster van Aldeneik (Maaseik als stad bestond toen immers nog niet). De verhalen van devote gelovigen en missionarissen die in de vroege middeleeuwen kloosters stichten die fungeren als economische, religieuze en politieke ‘hotspots’ in het landschap zijn niet enkel van toepassing op de regio Maaseik maar komen ook voor in andere delen van het huidige Vlaanderen. De Codex Eyckensis is dus illustratief voor gelijkaardige verhalen. Binnen een museum voor Vlaanderen is dit dus een zeer relevant object. De codex is reeds in hoge resolutie gedigitaliseerd en is online te bekijken (zie weblinks), dus past zeker binnen een virtueel verhaal.